Boekpraat.nl
Henk Hagenberg - mijn beste boeken, samengevat
 

Bernhard Schlink

De voorlezer ( Der Vorleser)
1995 AMBO Boeken
196 pagina’s (samengevat mei 2008)

  

Bernard Schlink(1944) rechtsgeleerde ne schrijver
 

 De relatie
Als gevolg van geelzucht moet de vijftienjarige Michael Berg op straat overgeven. Een volwassen vrouw ontfermt zich over hem en wast in haar keuken zijn gezicht en handen. Ze wil hem ook naar huis brengen en verkleedt zich snel: jasschort uit, lichtgroene onderjurk, kousen over haar dijen rollen en aan de jarretels vast maken. Voor Michael is de erotische spanning overweldigend. Een week later gaan ze met elkaar naar bed en dat gaat zo elke middag. Stukje bij beetje laat ze wat los over zichzelf: ze heet Hanna Schmitz, is 36 jaar en heeft toen ze 17 was gewerkt bij Siemens in Berlijn en daarna bij de soldaten. Sinds 1945 heeft ze allerlei baantjes gehad zoals nu tramconductrice. Hij vertelt haar ook zijn naam, ze had die klaarblijkelijk nog niet gelezen op de etiketten van zijn schoolboeken. Hanna wil graag weten welke boeken hij heeft op school en vraagt hem wat voor te lezen. Binnen de kortste keren krijgen hun ontmoetingen een vast patroon: voorlezen, douchen, vrijen, nog even naast elkaar blijven liggen.
Het is een hartstochtelijke verhouding waarin zij, zeker in het begin, de leiding heeft. Bevalt haar iets niet dan kan ze snel verkillen en verharden. Als ze bij een fietstochtje denkt dat hij haar alleen gelaten heeft slaat ze hem met een riem in het gezicht. Daarna is de verzoening extra zoet. Toch ontstaat geleidelijk meer afstand: Michael herstelt van zijn geelzucht en gaat met hard blokken over naar de volgende klas. Hij wordt opgenomen in de kring van klasgenoten, gaat ’s middags met ze naar het zwembad en zwijgt over Hanna. Het voelt als verloochening. Op een dag verdwijnt ze zonder afscheid te nemen.

Het proces
Jaren later, in 1965, ziet Michael haar volstrekt onverwacht terug in de beklaagdenbank van een oorlogsproces. Hanna is nu 43 maar niet veranderd: asblond haar, blauwe ogen, slank, trots. Uit de dagvaarding blijkt dat ze in 1943 vrijwillig bij de SS in dienst is getreden. Na werk in Auschwitz werd ze overgeplaatst naar een klein werkkamp voor vrouwen in de buurt van Krakow. Als de gevangenen van dit kamp in de winter van 1944-45 op dodenmars gestuurd worden naar het Westen is zij een van de bewaaksters. Michael slaat geen dag van het proces over. Alles over het vergassen en het verbranden wordt verteld en weer verteld. Hij ervaart hoe een soort afstomping zich meester maakt van de rechters, de juryleden en hem zelf. Hoe moet je als Duitser, ook als jonge ‘onbelaste’ Duitser reageren?
De beschuldiging van Hanna en haar groep draait om twee punten:
- elke maand kreeg het werkkamp 60 nieuwe arbeidsgeschikte gevangenen en moest een even groot aantal afleveren aan Auschwitz. Daar wachtte, wat iedereen wist, een zekere dood. Hanna c.s. worden er van beschuldigd de illegale selectie te hebben uitgevoerd. Hanna zou bovendien bepaalde ‘lievelingetjes’ hebben uitgekozen voor een laatste maand van licht, mogelijk seksueel werk, voorafgaand aan de gang naar de gaskamers.
- tijdens de dodenmars naar het Westen werden de gevangen op een zeker moment opgesloten in een kerk; toen de kerk in brand raakte bij een bombardement openden de SS-oppasters de kerkdeuren niet waardoor vrijwel alle vrouwen levend verbrandden. Slechts één moeder en dochter overleefden het en schreven daarover een in de USA gepubliceerd boek.
De eerste tenlastelegging blijkt kwetsbaar: wie gaf de bevelen? Wat hadden de vrouwen in deze situatie anders kunnen doen? Of Hanna voorkeuren had blijft onbewezen.
Ook bij de kerkbranden blijven er vragen. Waarom werden de deuren niet geopend? Omdat de overgebleven bewaaksters bang waren dat de gevangenen zouden vluchten of dat de ‘orde’ verloren zou gaan? De beklaagden wijzen naar Hanna. Zij ontkent. Hun rapport over de brand op SS papier vermeldt geen namen. Wie heeft dat rapport geschreven, wie had de leiding? De rechter wil een grafologisch onderzoek. Maar dan neemt Hanna de schuld op zich: er hoeft geen onderzoek te komen, zegt ze, ik heb het rapport geschreven. Dan daagt het plotseling bij Michael: Hanna is analfabete. Hij aarzelt of hij de rechter moet informeren. Zelf wilde ze ten koste van alles de schaamte vermijden; kennelijk was dat zelfs belangrijker dan als oorlogsmisdadigster veroordeeld te worden. Moet hij het dan beter weten? Verder wordt hij gemarteld door beelden van Hanna in zwart SS-uniform en Hanna als minnares. Hij kan niet èn begrijpen èn veroordelen. Haar geschiedenis is te verschrikkelijk. Michael zwijgt dus en Hanna wordt veroordeeld tot levenslang.

18 Jaar voorlezen
Het huwelijk van Michael mislukt, hij kan niet loskomen van Hanna. Na de scheiding gaat hij cassettes inspreken voor Hanna. Eerst bekende literatuur, later ook gedichten en eigen werk. Na 4 jaar krijgt hij een in hanenpoten geschreven groet. In de jaren daarna gaat dat door: zij schrijft briefjes met opmerkingen of vragen, hij volstaat met het voorlezen van teksten. Zo is ze dichtbij en toch veilig veraf. Na 18 jaar krijgt ze pardon. De gevangenis vraag Michael om Hanna te helpen met de terugkeer in de gewone wereld, huis, baantje enzovoort. Hij regelt dat maar aarzelt lang alvorens haar te bezoeken in de gevangenis. Het weerzien is een mislukking, ze zijn vervreemd.
De dag voor haar vrijlating pleegt ze zelfmoord. Een klein geldbedrag dat ze heeft nagelaten wordt door de dochter die de kerkbrand overleefd heeft geweigerd met de woorden: ‘Ik kan haar geen absolutie geven’. Uiteindelijk gaat het geld naar een Joodse instelling voor de bestrijding van analfabetisme.

Waarom is het boek zo goed?
Allereerst, het is knap opgebouwd en spannend geschreven, vol verrassende wendingen en interessante observaties onder meer over vader en zoon relaties (goedbedoeld maar vruchteloos), over het conformisme van mei ’69 revolutionairen, over analfabetisme, over vooruitgang en rechtspraak, over de natuur van het Rijnland en over literatuur. Het in principe eenvoudige thema van een jeugdliefde met een volwassen vrouw (Colette, de film White Palace met Susan Sarandon) wordt uitvergroot tot een essentieel Duits drama. Michael beseft dat zijn liefde voor Hanna in zekere zin het lot is van zijn generatie. Het verleden zal steeds onverwacht binnendringen. Liefde kan wreedheid en verwording verhullen. Altijd zijn er verklarende factoren als onwetendheid en groepsdwang. 

Hanna Schmitz (Kate Winslet) en Michael Berg (David Kross)  in The Reader (2008) van regisseur Stephen Daldry. Kate Winslet kreeg Oscar voor haar rol. http://www.imdb.com/title/tt0976051