Boekpraat.nl
Henk Hagenberg - mijn beste boeken, samengevat
 

 

 G Sebald
Austerlitz
© 2001 estate W.G. Sebald
© 2003 vertaling Ria van Hengel
De Bezige Bij   333 pagina’s                                   februari 2015

 

 

 

 

 

 W.G. (Max) Sebald, 1944 Wettach, Duitsland, 2001 Norfolk, UK

 

 

 

Ensign fototoestel

 

 

 

 

 

 

 

Sporkova

 

 

 

 

 Terezin

 

 

 

Misschien portret van Agáta?
 

De kennismaking
Max Sebald vertelt dat hij begin jaren 60 bij een bezoek aan het luisterrijke  Centraal Station van Antwerpen bij toeval kennis maakt met Jacques Austerlitz. Ze komen aan de praat omdat Austerlitz  met zijn  ouderwetse Ensign foto’s  maakt van de grote hal en al snel blijk geeft van een verbazingwekkende architectonische kennis.  Hij is gepensioneerd docent aan een kunstacademie en gespecialiseerd in de bouwkunst van vestingwerken en spoorweg stations. Op een bepaalde manier  doet hij een beetje denken aan de filosoof Ludwig Wittgenstein: weerbarstige kuif, werkmansbroek, scherp verstand maar gesloten, en voorzien van een onafscheidelijke rugzakje.
Ze hebben vele diepgravende, meanderde gesprekken maar verliezen elkaar toch uit het oog.
Pas jaren later komen ze elkaar weer tegen, ook weer bij toeval, in the Great Eastern Hotel  nabij Liverpool Station in London. Het herstelde contact wordt verder verdiept in het huis van Austerlitz in Alderley Road en daar doet Austerlitz geleidelijk zijn levensverhaal  uit de doeken.

Jeugd van Jacques Austerlitz
Hij groeide op in het troosteloze huishouden van de streng Calvinistische dominee Elias en zijn tobberige vrouw Gwendolyn in het dorpje Bala in Noord Wales. Veel Godsvrees, geen tederheid, een kaal en altijd koud huis. De overstap naar een kostschool als gevolg van Gwendolyns ziekte, kwam als een bevrijding. Waar andere jongens naar huis verlangden, storte hij zich volovergave op rugby, cricket en studie. Hier werd hem ook verteld dat hij een geadopteerd kind was en dat hij eigenlijk Jacques Austerlitz heette. Het zei hem natuurlijk niets maar dat veranderde als een docent, een gepassioneerd Napoleon bewonderaar, hem uitlegt waarom Austerlitz zo’n  beroemde naam is en in de klas de Driekeizerslag in woord en gebaar naspeelt. Later zorgt dezelfde docent er ook voor dat Jacques in Oxford toegelaten wordt tot het prestigieuze Oriel College.
Maar voor het zover is brengt Jacques met zijn jongere studiegenoot en latere vliegenier Gerald Fitzgerald vele onvergetelijk zomervakanties door bij diens familie in Barmouth aan de kust van Wales.

Epifanie
Na een architectuur studie in Parijs en een loopbaan in het onderwijs in Londen gaat Austerlitz in ‘91 met vervroegd pensioen. Het voorgenomen schrijven van een monografie over zijn vakgebied lukt echter niet: jarenlang  gemaakte notities zijn betekenisloos, de taal lijkt verwarrend als een vreemde stad. Hij valt in een depressie van isolement  en vereenzaming en begint met nachtelijke wandelingen heel London te doorkruisen. Vanuit een onduidelijke innerlijke drijfveer bevindt hij zich op  zeker moment in een verlaten, slooprijp deel  van Liverpool Station en ziet voor zijn geestesoog de dominee en zijn vrouw en zichzelf als jongetje met een groen rugzakje. Hij ervaart  acuut de verwoesting van het verlaten-zijn  van alle voorbije jaren. Als hij kort daarna iets op de radio hoort over Kindertransporten uit Duitsland en het schip ‘Prague’  beseft hij met een schok dat het over zijn eigen vroege jeugd gaat.

Naar Praag
In Engeland zijn alle papieren over de evacuatie door dominee Elias vernietigd, maar in het bevolkingsregister in Praag kunnen naam- en adresgegevens uit 1938 zonder veel moeite achterhaald worden. Een Agáta Austerlitzová  woonde vlakbij in Šporkova, een klein straatje,  op nummer 12. Het trappenhuis komt Jacques bekend voor en als hij bij de deur rechts aanbelt herkent hij meteen VÄ›ra Ryšanova, de trouwe buurvrouw van destijds, die hem verwelkomt met ‘Jacquot, est-ce que c’est vraiment toi?’
Ze vertelt dat Agáta als jong toneelspeelster carrière maakte en ook al was opgetreden in de het Standentheater in Praag. Jacques’ vader, Maximiliaan Aychenwald, kwam oorspronkelijk uit
St. Petersburg en was een actieve organisator voor de socialistische beweging, tegen het opkomend fascisme.  Door wat hij gezien had in Neurenberg en in het Sudetenland vreesde hij het ergste.  Maar Agata wilde het land niet verlaten en uiteindelijk vertrok Maximiliaan dan maar vast alleen naar Parijs, de dag voor de Duitsers Praag binnen marcheerden.

Vervolging en Theresienstadt
Vera vervolgt haar relaas mer herinneringen aan de hartverscheurende, systematische onteigening en vogelvrij verklaring van Joodse mensen door de nazi’s. Zie citaat ‘Ik begrijp het niet!’.
Agata besluit wanhopig om haar nog geen vijf jaar oude zoontje mee te geven op transport naar Engeland. Kort daarna volgt het bevel dat ze zich moet melden op het station voor transport  naar Theresienstadt. Met een koffertje van tot in ziekelijk detail voorgeschreven artikelen en een kartonnetje om de nek met identificatie nummer. Wat er in of na Theresienstadt met Agata gebeurd is heeft Vera nooit kunnen achterhalen. Waarschijnlijk volgde een transport naar Treblinka maar ook in Theresienstadt, 60.000 gevangenen op 2 km2, stierven mensen als ratten.
Jacques Austerlitz dwaalt in het stille vestingplaatsje rond, bezoekt het getto museum begrijpt voor het eerst iets van de organisatie en reikwijdte van de Holocaust.

Veranderd leven
Terezin (Theresienstadt) laat hem niet meer los. Ondanks zijn gebrekkige Duits, bestudeert hij het obsessief nauwkeurige standaard boek: Theresienstadt 1941-1945 van H. G. Adler. Ook slaagt hij er in een kopie te pakken te krijgen van de cynische propaganda  film Der Füher schenkt die Juden ein Stadt maar herkent niemand. In het archief van het Standentheater ontdekt hij tenslotte een foto die Vera meteen herkent als van Agata.
In Parijs probeert hij een spoor te vinden van zijn vader, Maximiliaan. Maar hij komt niet verder dan het terrein naast Gare d’Austerlitz waar destijds, in de oorlog, de complte inboedels van de 40.000 leeggeroofde Joodse woningen werden verzameld, gerepareerd en gecategoriseerd door verhuizers, notarissen, bankmedewerkers, politiemensen etc., etc. om vervolgens verpatst te worden aan Nazi bonzen en hun eega’s en waar overheen nu de afzichtelijk Bibliothèque Nationale  François Mitterand gebouwd is.


Dat is de hoofdlijn. In de loop van het boek bezoekt Austerlitz, soms samen met Sebald, tal van betekenisvolle plaatsen. Vele boeken worden vermeld.
Aldus steekt Sebald een onvergetelijke, weemoedige peilstok in de Europese cultuur. Zoals al zijn boeken is 'Austerlitz' volstrekt origineel van stijl en geschreven in een verontrustende, niet aflatende taal. Verhaal en beeldmateriaal zijn dermate geloofwaardig dat je je nauwelijks kunt voorstellen dat het fictie is.
Het is ook wel documentaire fictie genoemd. Bijna alle locaties kloppen, alle gebeurtenissenzijn historisch. Toch is er een waas van mysterie, wie zijn die mensen op de vele foto’s?

Jacquot
februari 1939,
4 jaar, gemaskerd als page van de Rozen koningin

 

 

 Ludwig Wittgenstein (r) envriend/leerling
Francis Skinner

 

 

 

 
 Monument
Kindertransporte
Liverpool Station

 

 

 

Gare d'Austerlitz
Bibliothèque National Francois Mitterand