Alle jaartallen v. Chr.

Gegevens en toelichting

4,2-1,2 miljoen

Australopithecinen (oostapen) Oost en Zuidelijk Afrika. Gespecialiseerd als gorilla; groeneter, deel van het ecosysteem

1,55 milj.- 50.000
Archeologisch:
Oud Paleolithicum
2 milj. tot 100.000

Homo Habilis en H. Erectus; leefden in deels dezelfde tijd (Middenmensen) H. Habilis in Kenia, H. Erectus Afrika, Azië en Europa. Het zijn opportunisten, meer hersens, alleseters, rechtop lopend, vuistbijlen, nog geen werkverdeling tussen man/jagen en vrouw/verzamelen. 

800.000

Beheersing vuur maken: beslissende stap buiten de ecologische orde; jagen met bosbrand. Maar (neolithische) bevolking blijft klein: de nomadische jager-verzamelaar leeft altijd met hongersnood, voedselvergiftiging, kannibalisme, ongelukken, ziekten plus moord en doodslag

500.000

Uitgebreide georganiseerde olifantenjachten in Europa 

400.000

Eerste mensgemaakte beschutting, gemaakt van takken; aangetroffen bij Nice in Zuid Frankrijk 

200.000- 30.000

Homo Neanderthalensis in West Afrika en Europa 

195.000- heden

Homo Sapiens, ontstaan in Oost-Afrika 

100.000-30.000
Archeologisch:
Midden Paleolithicum 100.000 tot 30.000
Neanderthaler tot Cro- Magnon 

Neanderthaler in Europa. 
Geen artefacten, geen graven. Kannibalisme. Ze konden waarschijnlijk alleen langzaam en beperkt praten.
Geï soleerd geraakt door laatste IJstijd. Laatste verblijfplaats in Spanje. Neanderthaler genetisch anders dan H. Sapiens maar recent DNA onderzoek heeft sporen van vermenging aangetoond.

70.000

Lichaamsbedekking  wordt normaal; datering op grond van DNA van kleerluis 

60.000-40.000

Homo Sapiens trekt naar Azië, Australië en Europa (Cro-Magnon mens)
Betere jachtmethoden vooral door ontwikkeling spraak (Jared Diamonds Great Leap Forward). Door samen jagen en bosbrand verdwijnen veel grote diersoorten. Eerste begrafenisrituelen. 

30.000
Archeologisch:
Jong Paleolithicum
30.000 tot 12.000 

Aziatische jagers steken Beringstraat over naar Amerika.
Grotschilderingen Chauvet (30.000) en Venusbeeldjes (25.000)Speerpunten en naalden van been: naaien wordt mogelijk
In Vladimir bij Moskou begrafenisritueel met sieraden.

20.000

Speerwerper (atlatl), scherpgepunte pijl en bogen (Apollo! Eros!), harpoen en ander vistuig: noodzakelijke innovaties om ook kleiner, sneller wild te kunnen bejagen. Mammoet uitgestorven in Nederland 

12.700-11.600

Jongste Dryas (laatste koufase van laatste ijstijd: 60.000-12.000) veroorzaakt door plotselinge verstoring Golfstroom?

Ca. 12.000
Geologisch: Eind van het Pleistoceen, aanvang Holoceen (= huidige tijdperk)
Archeologisch:
Mesolithicum
12.000-8.000 

14.000-11.000

Natufische cultuur: sedentaire levenswijze vóór invoering van landbouw in de Levant. Jacht op gazellen en gebruik van wilde granen. Indicatie van kweken van graan. Vuurstenen sikkels en pijl en boog. Ze zouden gedwongen zijn tot vaste woonplaatsen vlak bij water door toenemende droogte van jongste Dryas . 

11.600-10.600

(Europa: preboreaal)

Na Dryas wordt Europa snel warmer; toendra’s worden bossen. Paarden, neushoorns, oerossen en wilde zwijnen trekken naar het oosten en worden vervangen door herten en elanden. De mens trekt niet mee en wordt sedentaire jager-verzamelaar, niet te lang op een vaste plaats, vaak langs meren, rivieren voor visvangst. Overgang van oude steentijd naar middensteentijd. 

9000

Schapen gedomesticeerd 

8000
Neolithicum
(gepolijste stenen voorwerpen)

Verbouw van tarwe en gerst in Vruchtbare Sikkel
Jericho gevestigd als eerste stad
Geit gedomesticeerd in Perzië 

7000

Patroon van dorpleven, Catal Hüyük (Anatolië)
Weefgetouw uitgevonden in Midden Oosten
Runderen gedomesticeerd in Midden Oosten 

6000

Landbouw vervangt jacht in Europa
Koper als handelswaar in Nabije Oosten
Maïs cultuur in Mexico 

5000
Koperen tijdperk
(start varieert per regio)

Zeilboten in Egypte 4000
Eerste stadstaten in Sumerië vanaf 3200
Rolzegels met identiteitsmerk in Nabije Oosten
Stonehenge etc. in Engeland