Lisa Jardine

Going Dutch (Gedeelde weelde)
How England Plundered Holland’s Glory
2008 Harper Press
406 pagina’s                                     (september 2008, updated feb 2013)

1688 Glorious Revolution 

In november 1688 steekt stadhouder prins Willem III van Oranje met gunstige wind over van Hellevoetsluis naar Torbay met een vloot van 500 schepen (viermaal zoveel als de Spaanse Armada van 1588!) en een leger van 15.000 infanterie en 4.000 ruiterij.
In een begeleidende stroom van ‘Declarations’ beoogt Willem de  invasie te rechtvaardigen als een strijd voor (protestants) geloof en vrijheid: 
Pro relione et Lbertate  zoals verkondigd op de vlag van van het oorlogsschip Brielle, op de rede van Rotterdam, gereed om Mary II Stuart over te varen naar haar echtgenoot Willem III , als geschilderd in 1689 door Ludolf Backhuizen. (Rijksmuseum) 

Voorgeschiedenis:
Rampjaar 1672 - redeloos, radeloos, reddeloos

In 1672 wordt Holland aangevallen door Frankrijk, Engeland en de bisschoppen van Münster en Keulen: het Rampjaar. De generaals Condé, Turenne en Luxembourg bezetten in de kortste keren 4 provincies.
Het pro-Franse, anti-Oranje beleid van de gebroeders De Witt is mislukt en Willem III – hij is dan pas 22 jaar – wordt uitgeroepen tot Stadhouder.
De waterlinie bezuiden Utrecht houdt de Fransen tegen.
Michiel de Ruyter, held van menig oorlog tegen de Engelsen zoals de roemruchte tocht naar Chathem, takelt de Frans-Engelse vloot flink toe.
Willem III valt met een klein leger Bonn aan zodat de Fransen moeten terugtrekken om hun aanvoerlijnen te beschermen.
Vrede wordt pas gesloten in 1678; de Fransen houden Diksmuide en Kortijk.
De les die Willem hiervan leert is dat het expansionistische, katholieke Frankrijk van Lodewijk XIV alleen in bedwang gehouden kan worden met behulp van een niet-katholiek Engeland. Nooit meer een Rampjaar!
Maar daarvoor is het huis Stuart een serieus probleem.

De Katholieke Stuarts

Charles I werd in 1649 als paapse absolutist onthoofd. Na de burgeroorlog (Parlement en Oliver Cromwell tegen zijn zoon) en de uiteindelijke Restauratie van het koningschap, had Charles II, na een aantal weinig succesvolle Engels-Hollande zeeoorlogen, een geheim verbond gesloten met Lodewijk XIV aldus de weg vrijmakend voor het Rampjaar.
Zijn opvolger, James II, koning sinds 1685, had in een absolutistisch gebaar het Parlement ontbonden en zich bekeerd tot het Katholicisme.
Daarnaast speelde er nog een dynastiek probleem. De protestante vrouw van Willem III, Mary Stuart, maakte aanspraak op de Engelse troon zolang haar vader James II geen manlijke nazaat had.
Maar in 1688 kreeg diens tweede vrouw geheel onverwacht een jongentje. Toeval? Een onderschoven kind om de katholieke opvolging veilig te stellen? De Oranjes noch een aantal aanhangers van de Church of England waren van zins zich daarbij neer te leggen. Ze begonnen plannen te maken voor een gewapend ingrijpen. Last but not least waren de Staten van Holland ongelukkig over ongunstige handelsmaatregelen die Frankrijk en Engeland recent getroffen hadden. Daarom besloten zij de invasie van Willem III te ondersteunen en te financieren samen met de Amsterdamse Sefardische bankier Francisco Lopes Suasso.

Het wegschrijven van de invasie
Dat er in 1688 sprake was van een heuse militaire invasie wordt in Engelse geschiedschrijving meestal verdoezeld. Men benadrukt dat enkele edelen Oranje hadden aangespoord om in te grijpen, verder zou het van een leien dakje gegaan zijn.
Maar in feite was de invasie geen gelopen race. Willem had succes door een zeer snelle overtocht waar de Engelse vloot niets tegen kon doen, een gedisciplineerd leger en vooral door een overtuigend propaganda offensief. Daarin werd een beeld geschapen alsof de Engelsen zelf ‘de katholieke tirannie’ onver gingen werpen met wat welwillende hulp van buitenaf. Die lezing werd een canon van de Engelse historie en een voorbeeld van nationale amnesie[1].

Culturele verwantschap en de familie Huygens
Misschien de belangrijkste reden waarom de regime change zo soepel verliep, aldus de auteur,

Constantijn Huygens en zijn klerk; Thomas de Keyser, National Galley, London

was de gedeelde mentaliteit tussen het toenmalige Engeland en de Verenigde Republiek. Ter adstructie geeft ze vele voorbeelden van culturele samenwerking en uitwisseling. Als model geldt de familie Huygens (‘Huggins’ in het Engels), trouwe supporters van de Oranjes en internationaal geverseerd in kunst en wetenschap.
Sir Constantijn Huygens (1596-1687) was als jonge gezand en luitspeler thuis aan het Engelse hof en bleef heel zijn (lange) leven een bekwame netwerker in de hoogste Engelse kringen. Hij was een uitmuntende musicus, dichter, kunstkenner en ­-handelaar, tuinontwerper en bouwheer. (Mauritshuis, Hofwyck)
Zijn zoon Constantijn (1628-97) volgde hem op als secretaris van de Prins. Zijn dagboeken geven inzicht in het denken van de gesloten Willem III voor en tijdens de Glorious Revolution. Broer Christiaan Huygens was de beroemde wetenschapper, uitvinder van het slingeruurwerk, verbonden aan de Académie Royale des Sciences in Parijs en goede bekende van onder anderen Robert Hooke en Christopher Wren. 

Willem III als Witte Ridder
Maar de goede samenwerking op het niveau van de Huygens belette niet dat tezelfdertijd drie felle zeeoorlogen tussen Engeland en Holland werden uitgevochten. Hoe kon de Glorious Revolution dan zo rimpelloos verlopen?

Stadhouder Willem lll (1650-1702) door Godfried Schalcken. De Caravaggio-stijl was omstreeks 1670 in de mode.

De invasie van 1688 doet sterk denken aan een scenario uit de huidige managementpraktijk: een bedrijf dat bedreigd wordt door een grote, vijandige overname (Lodewijk XIV) wendt zich in nood tot een alternatieve, niet bedreigende partij (Willem III) om het bedrijf over te nemen (overdracht Kroon) en zo de predator te pareren. Willem deed dat met groot succes met zijn strategische inzicht, militaire kunde en diplomatieke gaven. Verder kon hij gebruik maken van de in Holland ontwikkelde goede financiële en fiscale systemen. Geliefd werd Willem niet in Engeland maar zijn aanpak effende de weg voor de opkomst van het Britse Rijk.

De Hollandse invloed
Ms. Jardine schrijft duidelijk voor een Engels publiek: de strijd in de zeventiende eeuw tussen Koning en Parlement acht zij bekende kost. Aan de ‘grote’ geschiedenis van de Glorious Revolution, met Europese verwikkelingen etc., wordt beperkte aandacht besteed. Ze focust op de interactie tussen de Republiek en Engeland - niet in het minst toen het Engelse hof gastvrijheid genoot ten tijde van Cromwell. Het boek staat vol boeiende petites histoires over het  hofleven in Den Haag, de Nederlandse tuincultuur, tulpomania, architectuur en natuurlijk de schilderkunst, in het bijzonder de schilders die in Engeland werkten of daar populair waren zoals Pieter Paul Rubens, Anthonie van Dyck, Pieter Lely, Gerard Honthorst, Adriaan Hanneman en Gerard Dou.
De concurrentie tussen Robert Hooke, over wie ze eerder een biografie publiceerde, en Christiaan Huygens wordt uitvoerig beschreven evenals het verlies van Manhattan in 1664. Via deze episode komen we bij de uit New England afkomstige Engelse gezand in Nederland: Georg Downing (1623-1684). Downing had een hekel aan Holland, zette aan tot oorlog, intrigeerde om Manhattan in te pikken en bespioneerde de Hollandse handelspraktijken. Terug in Engeland maakte hij van zijn kennis gebruik om de belastingen te stroomlijnen. Zo werd hij in Engeland een toonbeeld van opportunisme, vergelijkbaar met Joseph Fouché in Frankrijk en Benedict Arnold in Amerika. (Downingstreet werd niet naar hem vernoemd; hij bezat daar gewoon een lapje grond).
Met Downing wil niet gezegd zijn dat aan de ondertitel van Ms. Jardine’s boek ‘How England plundered Holland’s glory’ recht gedaan wordt. Het lijkt er meer op dat dit bedacht is om de verkoop te bevorderen, evenals de double meaning titel Going Dutch.
Maar het is goed dat Ms. Jardine de betekenis van Holland voor de bloei van Engeland zo stralend belicht.

 [1] Het is dan ook een Amerikaanse professor die recent een revisionistische visie naar voren bracht:
Steve Pincus: ‘1688: The First modern revolution’
Voor interview: http://www.youtube.com/watch?v=W-tHvXuIaiw